قرار گرفتن ایران در کمربند خشک جهان در بخش‌های مختلف کشاورزی، محیط زیست و جنگل‌ها و مراتع مشکلات بی‌شماری را به‌وجود آورده که راه گریزی نیست، اما وحیدرضا شادفر، مبتکر و پژوهشگر عرصه منابع طبیعی کشور با تحقیقی 17 ساله و استفاده از طرحی نوین در عرصه جنگل‌کاری توانسته کاهش 70 درصدی مصرف آب و افزایش تولیدات گیاهان مرتعی، باغی، زراعی و راهکارهای مقابله با گرد و غبار، کم آبی و خشکسالی را به ثبت برساند.
نحوه انجام این کار در گفتگوی ذیل آورده شده است که می‌خوانیم.
آیا می‌توان در زمان خشکسالی و کم‌آبی افزایش تولیدات مرتعی، زراعی و باغی داشت؟
ایران در یک منطقه کم‌باران، خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و متوسط بارندگی آن کمتر از یک‌سوم متوسط جهانی است؛ حجم قابل ملاحظه نزولات با تبخیر و تعرق از دست می‌رود. میزان تبخیر رطوبت از سطح نیز در ایران، بیش از سه‌برابر متوسط جهانی است و این معضل یکی از مهم‌ترین دلایل پیش روی کویر و بیابانی شدن مراتع در کشور به حساب می‌آید؛ با بالا رفتن دمای محیط کره زمین و افزایش گرما، تبخیر و تعرق نیز شدت یافته و رطوبت خاک بیش از پیش از دست می‌رود، از سویی دیگر در مقایسه بین‌المللی از لحاظ شدت فرسایش خاک، ایران مقام نخست را در میان کشورهای جهان دارا است. 56 میلیون هکتار از مراتع کشور در آستانه نابودی قرار دارند، بیابان‌زایی سرزمین‌های بیشتری از پهنه فلات ایران را درمی‌نوردد، بهره‌برداری بی‌رویه از جنگل‌ها و مراتع و کاهش پوشش گیاهی، باعث بروز سیلاب‌های پیاپی شده است. در بیشتر نقاط کشور سطح سفره‌های آب زیرزمینی به شدت افت کرده؛ بروز و افزایش پدیده گرد و غبار و ده‌ها معضل زیستمحیطی دیگر.
آیا جهت مقابله و کاهش این معضلات زیستمحیطی راهکاری وجود دارد؛ نقش کمربندهای سبزنواری و یا بادشکن‌ها با پدیده خشکسالی چیست؟
می‌دانید که خشکسالی یک پدیده طبیعی خاص کشور ایران نیست و این وضع همیشه بوده و خواهد بود، مگر اینکه با بهره‌گیری از روشی جدید، تغییراتی در وضع پوشش گیاهی مناطق مختلف و اقلیم‌های دارای بحران صورت گیرد، علاوه بر این متأسفانه تخریب مراتع و بیابانی شدن آن، تغییر کاربری اراضی و مهم‌تر از آن فرسایش بیش از حد خاک و… همگی این عوامل شرایط زیست محیطی کشور را ناپایدار کرده است که از مهم‌ترین جنبه‌های آن، تشدید پدیده خشکسالی هستند و جالب است بدانید که با احداث کمربندهای سبزنواری و یا بادشکن‌ها به‌ویژه احداث کمربندهای سبزنواری آیرودینامیک می توان به مقابله با آن پرداخت و به مرور زمان همه این معضلات زیست محیطی را بعضاً کاهش و یا کامل از بین برد.
مهم‌ترین دلایل فنی احداث جنگل‌کاری‌های نواری یا بادشکن چیست؟
بادشکن‌های احداثی پیرامون مراتع و مزارع به عرض 20 تا 30 متر، بیش از 40 درصد سرعت باد را کاهش داده و تبخیر از سطح را هم تا 30 درصد کاهش می‌دهند؛ مراتع و مزارع دارای بادشکن، نسبت به مراتع باز و بدون بادشکن، بعضاً می‌توانند تا 60 میلیمتر رطوبت را بیشتر در خاک ذخیره کنند؛ همچنین به‌دلیل وجود بادشکن‌ها یا کمربندهای سبزنواری پیرامون چراگاه‌ها و دامپروری‌ها، مقدار غذایی که در طول سال به دام‌ها داده می‌شود، کاهش نشان داده، چرا که با وجود بادشکن، برای مقابله در برابر سرما، نیازی به تولید انرژی اضافی جهت سوخت و ساز بدن دام نیست، جالب اینکه طبق گزارش FAO گیاهان علوفه‌ای مراتعی که در حصار کمربندسبز واقع هستند، در هکتار نسبت به مراتعی که فاقد بادشکن هستند، سه برابر بیوماس بیشتری تولید می‌کنند و البته همه این موارد بیشتر در اثر عدم تماس باد با سطح خاک هست و ده‌ها دلیل دیگر.
با احداث کمربندهای سبزنواری یا بادشکن می‌توان معضل زیستمحیطی ریزگردها یا گردوغبار را حل کرد. چه دلیل علمی برای آن وجود دارد؟
نکته بسیار مهم و قابل تأمل در رابطه با ریزگردها این است که در مناطق خشک و نیمه‌خشک، کمبود یا نبود پوشش گیاهی و از طرفی گردوغبار محیط، سبب افزایش پدیده آلبیدو می‌شود، افزایش آلبیدو باعث کاهش تابش تشعشعات خورشیدی و فقدان جذب آن به زمین شده و در نتیجه گرمای حاصله از تشعشع خورشیدی به جو برمی‌گردد و این امر مانع از تولید ابر می‌شود و در نتیجه کاهش نزولات را به‌دنبال داره و در نهایت با خشکی بیشتر هوا، تبخیر از سطح هم افزایش می‌یابد؛ خاک‌های فاقد پوشش گیاهی می‌توانند آلبیدو را افزایش دهند این در حالی است که بر اثر وجود کمربندهای سبزنواری در مناطق خشک و نیمه‌خشک، علاوه بر جلوگیری از ایجاد گردوغبار، با کاهش درجه حرارت خاک و کاهش تبخیر از سطح، رطوبت در خاک ذخیره شده (تثبیت خاک و گردوغبار) تنش آبی و تعرق شدید هم در گیاهان وجود نخواهد داشت، این امر سبب رشد گیاهان و در نهایت استقرار نباتات مرتعی را به‌دنبال خواهدداشت.
به چه دلیل کمربندهای سبزنواری یا بادشکن‌ها باعث افزایش محصول زراعی و یا باغی می‌شوند؟
می‌دانید که در داخل بادشکن باد شدید وجود ندارد، لذا فعالیت حشرات و زنبور عسل بیشتر است و در نتیجه عمل تلقیح در شکوفه‌های گیاهان به نحو مطلوب انجام می‌گیرد و این مهم یعنی افزایش و بهبود گرده‌افشانی گیاهان که در واقع باعث افزایش راندمان محصولات زراعی و باغی می‌شود، البته عمده دلیل این مطلب است و سایر دلایل نیز سبب‌ساز است که به آن اشاره خواهم شد.
آیا می‌توان در زمان خشکسالی‌ها و کم‌آبی افزایش تولیدات مرتعی داشت؟ آیا می‌توان کاری کرد که از اثرات مخرب و زیان‌بار خشکسالی‌ها کاهش یابد؟
پاسخ به این پرسش با توجه به تجربیات خوب کشورهای پیشرفته مثبت است. احداث جنگل‌کاری‌های نواری آیرودینامیک به روش موزاییک و مشبک یکی از این راهکارها است که در سه برنامه زمانی مدیریت خشکسالی‌ها در برنامه دوم یعنی راهکارهای میان مدت قرار گرفته از طریق امور زیربنایی مانند؛ جلوگیری از آلودگی آب و خاک، جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش تبخیر و تعرق و… می‌توان به این مهم دست یافت. با اجرایی کردن این پروژه می‌توان تمامی معضلات زیستمحیطی صدر‌الاشاره، ازجمله جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش تبخیر و تعرق و… که حل و فصل هریک به‌تنهایی، بودجه‌ای گزاف می‌طلبد را فقط با یک بار طراحی، اجرا و مدیریت و مقابله کرد و از طرفی با احداث بادشکن پیرامون مراتع، باغ‌ها، مزارع، دامپروری ها و… افزایش تولید داشت.
چه سوابق اجرایی برای احداث جنگل‌کاری‌های نواری وجود دارد؟
بارها در گزارش ها، مقالات و مصاحبه‌ها گفته‌ام که شاید تلنگری باشد که اگر دیگر کشورها توانسته‌اند قطعاً ما نیز می‌توانیم مثلاً کشور چین، در برنامه ایجاد دیوار سبز (جنگل‌کاری‌های نواری) در سطح وسیعی از مزارع، جاده‌ها، مسیر راه‌آهن، کانال‌ها، باتلاق‌ها، عرصه‌های بیابانی و… موفق شده، میلیون‌ها مترمکعب چوب تولید کند، بر اثر وجود بادشکن‌ها یا دیوار سبز تا 70 درصد اضافه تولید غلات داشته و از شدت بادهای سهمگین در مزارع تا 30 درصد کاسته و حدود دو تا پنج درجه سانتی‌گراد تغییرات آب و هوا به وجود آورد در مغولستان چین سرزمین کوبوجی با 400 کیلومتر طول و پنج کیلومتر عرض در واقع هشتمین صحرای چین محسوب می‌شد، دراین منطقه از سال 1994 میلادی، با احداث بادشکن‌ها کم‌کم محیط زیست و میکروکلیمای این صحرا تغییر کرد.
کمربندهای سبزنواری آیرودینامیک چه نقشی در محیط زیست ایفا می‌کنند؟
اجرای طرح کمربندهای سبزنواری آیرودینامیک برای هر منطقه با نتیجه دستیابی به راه‌حل هریک از موارد و معضلات زیست محیطی که در بالا عنوان شد، ازجمله، کاهش تبخیر و تعرق، کاهش فرسایش خاک، کاهش اثرات منفی تغییرات اقلیمی، کاهش چشمگیر بیابان‌زایی و ده‌ها اثر زیستمحیطی دیگر که میلیاردها ریال ارزش‌گذاری می‌شود، از یک‌سو و از سوی دیگر اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح از جمله اشتغال‌زایی بالا و ایجاد درآمد و جلوگیری از مهاجرت روستاییان که این مهم ارزش اقتصادی و معنوی بسیاری خواهد داشت.
کمربندهای سبزنواری آیرودینامیک چیست؛ تفاوت بین احداث بادشکن‌های آیرودینامیک مورد طراحی با بادشکن‌های معمولی چیست؟
طبق نظریه دانشمندان برای احداث بادشکن هرچه تعداد درختان کمتری بکار گرفته شود، سطح اشغال شده به‌وسیله درختان کمتر بوده و تیمار و نگهداری آنها هم آسان‌تر، خدمات بادشکن بیشتر و در نتیجه موفقیت طرح تضمین می‌شود. می دانید که پروژه‌های طولی بسیار هزینه‌بردار و زمان‌بر هستند که ما با طراحی منحصربه‌فرد بادشکن‌های نواری آیرودینامیک برای نخستین مرتبه در جهان موفق شدیم به کاهش 54 درصدی هزینه، نیروی انسانی، کاهش 70 درصد میزان آب مورد نیاز و نیز کاهش 54 درصدی زمان دست یابیم. البته شایان ذکر است که کمربندهای سبز نواری آیرودینامیک، به 12 دلیل فنی دارای راندمان و کارآیی بسیار بیشتری نسبت به طرح‌های معمول است.
در ارتباط با مراتع چه برنامه‌ای دارید؟
همانطوری که در نقشه طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص پایش منابع آب ملاحظه می‌فرمایید، مثلاً استان خراسان رضوی، مرکزی، زنجان، کردستان، چهارمحال و بختیاری و… در مرحله تنش آبی قرار دارد، اما هنوز به مرحله تنش شدید آبی و مرحله کمبود آبی نرسیدیم و تا بحران حادث نشده باید کاری انجام داد؛ طبق بررسی‌های به‌عمل‌آمده حفظ مراتع این استان‌ها در یک زمان پنج ساله امکان‌پذیر است، اما به‌نظر بنده اگر دستگاه‌های دولتی نقش نظارتی خود را اعمال کنند و به بخش خصوصی اعتماد نمایند و اجازه دهند در زمینه ترویج و آموزش طراحی، نوع گونه و درخت انتخابی، تهیه گلباد هر منطقه و در نهایت اجرا و عملیاتی شدن طرح بادشکن‌ها، NGOها یا شرکت‌های بخش خصوصی با کمک دانش‌آموختگان نظام مهندسی بیکار وارد میدان شوند و رودررو با کشاورزان و دامداران و مرتعداران بحث آموزش انجام شود، قطعاً موفقیت بیشتر و زودتر به هدف خواهیم رسید. حتی درباره نهال مورد نیاز احداث بادشکن‌ها در روستاهای محروم هم تمهیداتی اندیشیده شده که نهال مورد نیاز به‌طور رایگان در اختیار روستاییان و کشاورزان و مرتعداران قرار دهیم. ببه هر حال باید از یک جا کار را آغاز کرد تا الگویی باشد برای سایر استان‌ها. این طرح در راستای طرح معیشت جایگزین روستاییان، نیز می‌تواند به‌خوبی نقش مکمل را ایفا کند. ضمناً این شرکت آمادگی دارد تا یافته‌های خود را در اختیار قرار داده یا در یک منطقه طرح را اجرا کنیم.
به‌عنوان فردی که 17 سال است که روی چگونگی احداث کمربندهای سبز نواری تحقیق و کار کرده‌اید، به‌عنوان کلام آخر مطلبی هست بفرمایید؟
نخست اینکه همیشه سعی داریم از وسط کویر به مقابله با بیابان بپردازیم که این کار را سخت می‌کند. ما ابتدا بیاییم آنچه را که داریم حفظ کنیم، شنیده‌اید کویر سالانه یک سانتیمتر پیشروی دارد! ما آباد سازی را باید ابتدا از روستاها و شهرها و مناطق آباد آغاز کنیم و سالانه با 200 متر بادشکن در اطراف روستاها به سمت کویر پیشروی کنیم. دوم این که تا احداث کمربندهای سبز نواری یا بادشکن در بین کشاورزان، باغداران، مرتعداران و دامپروران و حتی اطراف روستاهای کشور عزیزمان به یک فرهنگ عمومی تبدیل نشود، در بخش منابع طبیعی و محیط زیست کشور به توسعه پایدار دست نخواهیم یافت. بهتر بگویم، مشکل هدررفت آب با مصرف نادرست و بی‌رویه آب در بخش کشاورزی، حل نخواهد شد.
لازم است، دولت‌مردان و قانون‌گذاران ما به این مهم توجه خاص مبذول داشته باشند و در این راستا از وزیر جهاد کشاورزی تقاضا دارم، درباره معرفی و نقش بادشکن‌ها دستور ویژه صادر کنند و به آموزش و ترویج هرچه بیشتر بین کشاورزان پرداخته شود، چرا که بادشکن‌های نواری، نیاز پنهان کشاورزی، محیط زیست و منابع طبیعی در افزایش تولیدات مرتعی، باغی و زراعی و راهکاری برمقابله با پدیده گردوغبار، کم آبی و خشکسالی‌ها است./
